الف- استفاده از برگ و میوه زرشک
میوه زرشک طبیعتی سرد و خشک دارد و در طب سنتی مقوی کبد و قلب ، صفرابر، مسکن حرارت معده و بند آورنده ی سیلان خون بواسیر است ، همچنین از خونریزی مزمن جلوگیری می کند . در مورد اشخاص سرد مزاج اگر آن را مخلوط با داروهای گرم مانند سنبل الطیب بخورند برای تقویت و رفع انسداد کبد بسیار نافع است.
🍃از برگ زرشک به تنهایی یا مخلوط با داروهای مناسب برای زخم روده ها و نیز رفع اسهال های ناشی از ضعف امعاء و احشای داخل شکم استفاده می شود . در مغولستان زرشک را برای خارج کردن رطوبت و بند آوردن خونریزی و برای بیماریهایی با ترشحات مخاطی به کار می برند.
همچنین برای میوه ی زرشک خاصیت منقبض کننده عروق قائل هم بوده و بربرین (ترکیب دارویی موجود در زرشک )را به عنوان مقوی معده و ضد استفراغهای دوره ی بارداری توصیه کرده اند .
🍃جویدن برگ زرشک نیز باعث سفتی لثه ها می شود.
🍃برگ زرشک به عنوان قابض و در درمان عوارض ناشی ا ز فقدان ویتانین C نیز به کار می رود.
برای درمان اسهال مزمن پانزده تا سی گرم برگ خشک درختچه زرشک را در نیم لیتر آب سرد ریخته ، می جوشانند. سپس آن را صاف کرده با عسل شیرین می کنند و هر روز بین غذاهای اصلی سه بار و هر بار یک فنجان از آن را می نوشند . همچنین برگ زرشک در دیسانتری مزمن ، آب آوردن انساج و در اسکوربوت استفاده می شده است.
در کتاب « قانون طب » ابن سینا از خواص درمانی اش نوع داروی مخلوط گیاهی تحت عنوان قرص زرشک یاد شده است .
قرصهای زرشک دارای ترکیبات متفاوتی می باشد ؛ به عنوان مثال یک نسخه از قرص زرشک شامل :« افشره زرشک چهار در هم ، بذر خیار،مصطکی و تباشیر هر یک دو درهم ، لاک و راوند چینی هر کدام یک درهم ، گل محمدی دوازده درهم ، زعفران یک درهم ، سنبل ، افشره مشکانیه ، شیرین بیان و ترنگبین هر یک دو درهم ، می باشد » این ترکیب برای درمان تب شدید ، آماس کبد همچنین درعلاج تشنگی شدید بسیار خوب ومفید است . انواع قرصهای زرشک در علاج سرفه ، تب و یرقان ، ورم معده و ورم کبد نیز مفید است .
همین طور ابن سینا ضماد زرشک را برای دمل و جوش گرم مفید دانسته است .
در کتاب «تحفه ی مومن» هم ، زرشک به عنوان مسکن حرارت معده ، جگر و غلیان خون ، مقوی جگر سرد و سایر احشاء و شفابخش اسهالی که از سردی جگر و ضعف جگر و احشاء باشد نام برده و ضماد زرشک رادع اورام حاره شمرده است . شربت زرشک هم درمان بخش اثر سموم قتاله و گزیدن افعی همچنین رفع خفقان و غثیان است.
در کتاب «قانون» ابن سینا آمده است که برگ زرشک برای رقیق کردن خون و جهت تقویت هاضمه با زعفران تجویز می شود . با آب افسنطین هم جهت درمان بزرگی کبد و سختی ادرار توصیه شده است . در درمان تنگی نفس و غش بکار می رود و غم و غصه و بی اشتهایی را از بین می برد . دانه های آن نیز به تنهایی یا مخلوط با ادویه جهت زخم معده و دل درد و اسهال تجویز شده است.
از زرشک همچنین در درمان قولنج کبدی ، یرقان و سیروز کبدی استفاده می شود.
در «طب الشفاء» آمده است زرشک مشهّی ، قاطع صفرا ، مسکّن تشنگی و مقوی کبد است . ریشه اش تب بر می باشد.
در طب سنتّی ایران از زرشک برای رفع خارش و سایر عوارض پوستی استفاده می شود ، همچنین به صورت دم کرده برای خوشبو کردن نفس و به عنوان تصفیه کننده ی خون مصرف می شود. میوه ی زرشک برای درمان تیفوس ، درد قفسه ی سینه و به عنوان داروی ضد مالاریا ، دیورتیک و خلط آور مصرف می شود.
میوه ی زرشک دارای مقادیر زیادی ویتامین C است که میزان آن از لیموترش بیشتر می باشد و به همین دلیل در درمان بیماری اسکوربوت مصرف دارد.
برای معالجه ی آسم و آنژیم گلودرد 10 گرم پودر میوه زرشک خشک را در یک دسی لیتر آب تا دو ساعت خیس کرده ، بعد آن را به مدت یک دقیقه می جوشانند ، سپس هر روز 4-3 بار و هر بار نیم فنجان از آن نوشیده می شود .
میوه زرشک به عنوان قابض و ضد عفونت در تب های عفونی کاربرد دارد.
عصاره و شربت میوه زرشک برای امراض ریوی و کبدی ، سنگ کیسه ی صفرا و اسهالی که در اثر التهاب و ضعف کبد رخ می دهد ، استعمال می شود.
روسها از زرشک برای رفع التهاب خونریزی رحمی ، خونریزی ، تنشهای شدید ، اختلالات کیسه ی صفراوی و برای افزایش صفرا استفاده می کرده اند.
از میوه ی زرشک برای رهایی از خارش جرب ، و دیگر ضایعات پوستی می توان استفاده کرد . برای خوشبو کردن دهان و افزایش سلامت عمومی بدن می توان میوه ی زرشک را جوید.
به خانمهایی که دوره ی یائسگی آنها نزدیک است و آنها که اختلالات رحمی دارند توصیه می شود از خوردن زرشک غفلت نکنند.
زرشک همچنین برای سرطانها یا غده های کبدی ، گردن و معده و بزرگ شدن کبد مورد استفاده قرار می گیرد.
ب- استفاده از پوست ساقه و ریشه ی زرشک
پوست ریشه ی درختچه ی زرشک را در کتب طب سنتی « ارتمیس » و به عربی « عود الریح » گویند.
پوست بیخ زرشک «آربیخ» هم نامیده می شود.
از نظر طبیعت گرم و خشک است و در عین حال در آن نیروی سردی و قابضه وجود دارد . مدر بوده و شربت آن تلخ است . دم کرده ی آن مقوی کبدهای سرد می باشد. پوست ریشه و ساقه زرشک را پیشتر در پزشکی مخصوصا از زمان جالیلوس ، دیوسکورید ، پلینی دانشمندان یونان و روم باستان به عنوان مقوی و اشتها آور مصرف می کردند همچنین به عنوان صفرا بر و مسهل نیز مورد استفاده است.
زمان برداشت قسمتهای مورد استفاده گیاه بسیار اهمیت دارد زیرا اندام مورد نظر بایستی حاوی بالاترین میزان مواد موثره باشد . معمولا پوست ساقه ها را در بهار ، پوست ریشه ها را در پاییز ، و میوه ها را هنگام رسیدن کامل لینی در شهریور و مهر جمع آوری می کنند.
جوشانده ی پوست خشک ریشه ی گیاه زرشک همراه با عسل برای رفع سنگ کلیه و مثانه سودمند است . برای معالجه ی کسانی که با تریاک مسموم شده اند معمولا از جوشانده ی ریشه ی درختچه ی زرشک استفاده می شود به دلیل خواص شبه مرفین آن و برای ترک اعتیاد نیز کاربرد دارد .
همچنین برای دفع سنگ کلیه و معالجه ی یرقان و سنگ کیسه ی صفرا مفید می باشد.
برای تهیه ی جوشانده ی پوست ریشه ی زرشک ، 20-25 گرم پوست خشک ریشه را پانزده دقیقه در یک لیتر آب خیس کرده و بعد ظرف محتوی آن را روی شعله می گزارند تا بجو شد . سپس آن را صاف کرده ، با عسل شیرین می کنند و هر روز سه فنجان از آن را می نوشند.
در منطقه ی فریمان و تربت جام در خراسان ، ریشه ی زرد زرشک دانه دار را جوشانده و عصاره ی غلیظ شده را به صورت خمیری به نام « موم لایی » در می آورند و در بیماری های گوارشی و نیز ماساژ برای تسکین درد کو بیدگی اعضاء به کار می رود.
در اطراف مشهد و در رویشگاه های زرشک در کوههای هزار مسجد نیز ریشه های این گیاه را در اواخر پاییز از خاک خارج کرده پس از شستشو ، خرد می کنند و بعد از چند بار جوشانیدن « موم لایی » به دست می آید که آن را خشک می نمایند . موم لایی در عطاریها برای دردهای عضلانی ، درد استخوان ، ترک اعتیاد و غش تجویز می گردد که مقدار کمی از آن را در آب حل می نمایند.
در روستاها نیز از موم لایی برای دفع کرم روده دامهای ضعیف و لاغر بویژه گاوها استفاده می شود.
یک نوع دیگر درخت زرشک در کو ههای ایران می روید که در سمنان به آن «وج ور» می گویند . قطران چوب درخت آن بهترین دارو برای معالجه ی امراض پوستی است و برای این کار یک طرف چوب تازه آن را آتش می زنند وآب و قطراتی را که از طرف دیگر چوب می چکد گرفته و روی پوست می مالند .
پوست ریشه ی درختچه ی زرشک دارای خاصیت مسهلی و باز کننده ی مجرای کبد و کیسه ی صفرا می با شد . برای رفع بحران کبد ، 25 گرم پوست خشک ریشه ی این گیاه را در نیم لیتر آب سرد به مدت نیم ساعت خیس کرده می جوشانند آنگاه پس از صاف کردن شیرین می کنند و بعد از هر غذا یک فنجان می نوشند . این جوشانده علاوه بر اثر مفیدی که در روی ناراحتیهای کبدی دارد یرقان و سنگ کیسه ی صفرا را بر طرف می سازد زیرا عمل کبد را مرتب کرده و صفرا را به خارج دفع می نماید . این جوشانده روی کلیه ها نیز موثر بوده ، شن و سنگ کلیه را از بین می برد.
در آمریکا و اروپا پیش از این از پوست ساقه و پوست ریشه ی زرشک به عنوان ضد عفونی کننده ، قابض ، درمان یرقان ، مسهل ، تب بر ، درمان دل درد و داروی ضد استفراغ و داروی نیرو بخش تلخ استفاده می شده است . گلها و پوست ساقه هم به عنوان دارویی برای درمان روماتیسم به کار می رفته است.
در داروهای سنتی کشور رومانی از پوست ریشه و ساقه ی زرشک در درمان هپاتیت و بیماریهای کلیوی استفاده می شده است . گیاهان دارویی حاوی بربرین ، در طی یک دوره ی هزار ساله در چین و هند نیز به طور عمده به عنوان داروی ضد اسهال مصرف می شده اند.
